Özet:
Osmanlı Devleti’nin siyasî, idarî, sosyal ve medeniyet tarihini daha iyi analiz edebilmek açısından büyük önemi olan menzil teşkilâtı hakkında yapılan çalışmalar, genellikle sistemin bütününü değerlendirmeye yöneliktir. Bu sebeple menzilleri mekan ve zaman sınırlandırması dahilinde ayrıntılı olarak değerlendirmeye tabî tutan araştırmaların, bahsedilen türden çalışmalar ile bir bütün oluşturacağı kanaatindeyiz.
XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Konya menzillerinin isimlerini, bulundukları mekanları, hukukî nizamlarını, görevlilerini ve fonksiyonlarını ortaya koymayı hedefleyen bu araştırma 4 bölümden oluşmaktadır. Osmanlı Devleti’nde haberleşme amaçlı tesis edilen menzilhâneler, askerî konaklama ve iaşe amacıyla kullanılan menzil alanları ile hâc yolculukları esnasında hacıların konakladığı yerleşimlerin tümü menzil kategorisinde değerlendirilmiştir. Bunun yanında Konya menzillerinin coğrafî sınırlandırması ise, bu günkü Konya il sınırlarına göre yapılmıştır.
Tezin Giriş’inde, kısaca Anadolu yollarının tarihî seyri, Osmanlı Devleti haberleşme sistemine tesiri olan devletlerin haberleşme usulleri ile idarî oluşumların askerî lojistiğin temininde izledikleri yollar değerlendirilmiştir.
I. Bölüm’ün ilk alt başlığında, Osmanlı Devleti yol sistemi kısaca izah edilmiştir. Diğer alt başlıkta ise bu yol sistemine göre, Anadolu’nun sağ kol güzergâhı üzerinde Akşehir-Ereğli arasında yer alan Konya menzillerinin isimleri, birbirleri ile olan mesafeleri ve genel özellikleri ortaya konulmuştur. Bu değerlendirmeler ise haberleşme menzilleri, askerî menziller ve hâc menzilleri olmak üzere, fonksiyonlarına göre belirlenen tasnife göre yapılmıştır.
II. Bölüm’de süreklilik arzeden ve belirli nizâmları olan haberleşme menzillerinin hukukî ve malî nizâmları değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeler yapılır iken öncelikle genel düzenlemelerden bahsedilerek sistem bir bütün olarak ifade edilmiştir. Bundan sonra ise Konya menzilhânelerine mahsus olarak yapılan düzenlemeler ele alınarak, yerel manada menzilhânelerin nizâmları belirtilmiştir.
III. Bölüm üç alt başlıktan oluşmaktadır. İlk alt başlıkta haberleşme menzilleri ile askerî menzillerin sevk ve idaresinden sorumlu olan ortak görevliler değerlendirilmiştir. Sonraki diğer iki alt başlıkta ise haberleşme menzilleri ile askerî menzillerin görevlileri ayrı ayrı belirtilmiştir.
IV. Bölüm’de ilk olarak, önceki bölümlerde mekanları, nizâmları ve görevlileri izah edilen haberleşme menzillerinin fonksiyonları değerlendirilmiştir. Değerlendirme esnasında menzilhânelerin ana fonksiyonu olan devlet haberleşmesindeki yeri ve önemi rakamsal verilerle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buna ilaveten menzilhânelerin tali fonksiyonları olan, devlet adamlarının ulaşımı ve hazine nakli ile ilgili hizmetlerinden bahsedilmiştir. İkinci olarak da askerî menzillerde seferler esnasında ordulara sunulan konaklama ve lojistik hizmetleri değerlendirilmiştir. Üçüncü olarak ise hâc menzillerinin surre ve hâc kafilelerinin güvenliğinin sağlanması konusundaki rolleri ifade edilmiştir. Bu bölümde son olarak ise, devlet görevlileri ile yabancı devlet elçilerine, menzillerden bağımsız olarak, kazâlarda verilen iaşe hizmetleri belirtilmiştir.
Çalışmada gerekli görülen yerlerde tablolar düzenlerek, değerlendirmelere tabi tutulmuştur. Bunun yanında çalışmanın sonuna eklenen haritalar ile menzillerin mekansal dağılımları verilmeye çalışılmıştır.